రాజ్యాంగంలోని యూటీల పరిపాలన

రాజ్యాంగంలోని ఎనిమిదో భాగంలో ఆర్టికల్​ 239 నుంచి 241 వరకు కేంద్ర పాలిత ప్రాంతాల పరిపాలన, అధికార విధుల ప్రస్తావన ఉంది. ఆర్టికల్​ 242 (కూర్గు ప్రాంతం) కూడా ఎనిమిదో భాగంలోనే ఉండేది. కానీ, దానిని తొలగించారు. ప్రస్తుతం దేశంలో ఎనిమిది కేంద్ర పాలిత ప్రాంతాలు ఉన్నాయి. 
కేంద్రపాలిత ప్రాంతాల పాలన

ఆర్టికల్​ 239(1): ప్రతి కేంద్ర పాలిత ప్రాంతానికి రాష్ట్రపతి నియమించిన లెఫ్టినెంట్​ గవర్నర్​ లేదా అడ్మినిస్ట్రేటర్​ ఉంటారు. వీరు రాష్ట్రపతి ఆదేశాల మేరకు పనిచేస్తారు.

ఆర్టికల్​ 239(2): కొన్ని ప్రత్యేక సందర్భాల్లో పక్క రాష్ట్రానికి చెందిన గవర్నర్​ను కేంద్రపాలిత ప్రాంతం లెఫ్టినెంట్​ గవర్నర్​ లేదా అడ్మినిస్ట్రేటర్​గా నియమించవచ్చు. 
యూటీల పాలకులుప్రస్తుతం దేశంలోని ఎనిమిది కేంద్రపాలిత ప్రాంతాల్లో ఐదు ప్రాంతాలకు (ఢిల్లీ, పుదుచ్చేరి, అండమాన్​ నికోబార్​, జమ్ముకశ్మీర్​, లఢఖ్​) లెఫ్టినెంట్​ గవర్నర్లు ఉండగా, మూడు ప్రాంతాలకు (చండీగఢ్​, లక్షద్వీప్​, డామన్​ డయ్యూ, దాద్రానగర్​ హవేలి) అడ్మినిస్ట్రేటర్స్​ ఉన్నారు.  వీరికి ఈ హోదాను భారత రాష్ట్రపతి కల్పిస్తారు. జీతభత్యాలను కేంద్ర ప్రభుత్వం నిర్ణయిస్తుంది. 2016కు ముందు వీరి జీతం 80,000, భత్యాలు ఉండేవి. కానీ, కేంద్ర క్యాబినెట్​ 2016, జనవరి 1 నుంచి లెఫ్టినెంట్​ గవర్నర్​ జీతాన్ని 2,25,000(అలవెన్స్​)కి పెంచింది. 

శాసనసభ(ఆర్టికల్​ 239ఏ): మొత్తం ఎనిమిది కేంద్రపాలిత ప్రాంతాల్లో మూడింటికి శాసనసభలు, మంత్రిమండళ్లు ఉన్నాయి. అవి.. 1. పుదుచ్చేరి. ఈ కేంద్రపాలిత ప్రాంతానికి 1963లో ఏర్పాటు చేశారు. 

2. ఢిల్లీ శాసనసభను 1992లో ఏర్పాటు చేశారు.
3. జమ్ముకశ్మీర్​ – దీని శాసనసభను 1957లో ఏర్పాటు చేశారు.
కేంద్రపాలిత ప్రాంతాలకు సంబంధించిన శాసనాలను పార్లమెంట్​ రూపొందిస్తుంది. అసెంబ్లీ ఉన్న కేంద్రపాలిత ప్రాంతాలు (3) రాష్ట్ర జాబితా, ఉమ్మడి జాబితాలోని అంశాలపై పరిమితులతో కూడిన చట్టాలను రూపొందించవచ్చు. 

ఆర్డినెన్స్​ జారీ చేసే అధికారం: 239బి(1) ప్రకారం పుదుచ్చేరికి కేంద్రపాలిత ప్రాంత శాసనసభ సమావేశాలు జరిగేటప్పుడు దేని గురించైనా తక్షణ చర్య తీసుకోవాల్సిన అవసరం ఉందని అడ్మినిస్ట్రేటర్​ భావిస్తే అప్పుడతను ఆర్డినెన్స్​ జారీ చేయవచ్చు. అయితే, రాష్ట్రపతి అనుమతి లేనిదే అలాంటి ఆర్డినెన్స్​ జారీ చేయకూడదు. కానీ, పుదుచ్చేరి శాసనసభ రద్దయినప్పుడు గాని లేదా శాసనసభ కార్యకలాపాలను సస్పెండ్​ అయినప్పుడు గాని అడ్మినిస్ట్రేటర్​ ఎలాంటి ఆర్డినెన్సులను జారీ చేయరాదు 

ఢిల్లీకి ప్రత్యేక ప్రతిపత్తి: ప్రకరణ 239ఏఏ కేంద్రపాలిత ప్రాంతమైన ఢిల్లీకి గల ప్రత్యేక ప్రతిపత్తిని తెలియజేస్తుంది. 239ఏఏ(1) ప్రకారం 69వ రాజ్యాంగ సవరణ (1991) అమలులోనికి వచ్చినప్పటి నుంచి ఢిల్లీని ఢిల్లీ జాతీయ రాజధాని ప్రాంతంగా పిలుస్తున్నారు. ఈ సవరణ ద్వారా భారత రాజ్యాంగానికి 239ఏఏ, 239ఏబీలను చేర్చారు. ఇది1992, ఫిబ్రవరి 1 నుంచి అమలులోకి వచ్చింది. ఢిల్లీ కార్యనిర్వాహక అధికారిని లెఫ్టినెంట్​ గవర్నర్​ అంటారు. ఇతనిని కేంద్ర మంత్రి మండలి సలహా మేరకు రాష్ట్రపతి నియమిస్తాడు. రాష్ట్రపతి విశ్వాసం మేరకు పదవిలో కొనసాగుతారు. ఆర్టికల్​ 324, 325, 326, 327, 329లు ఢిల్లీకి వర్తిస్తాయి. 

• 239ఏఏ(2)(ఎ) ప్రకారం ఢిల్లీకి ఒక శాసనసభ ఉంటుంది. శాసనసభ్యుల సంఖ్య 70. శాసనసభ సభ్యులంతా ప్రాదేశిక నియోజకవర్గాల నుంచి ప్రత్యక్ష ఎన్నిక పద్ధతి ద్వారా ఎన్నికవుతారు.
•  239ఏఏ(4) ప్రకారం శాసనసభ్యుల సంఖ్యలో 10 శాతం మించకుండా మంత్రి మండలిని ఏర్పాటు చేయాలి. అంటే ముఖ్యమంత్రి, ఆరుగురు మంత్రులు ఉండాలి. మంత్రులందరూ వ్యక్తిగతంగా రాష్ట్రపతికి బాధ్యత వహించగా, సంయుక్తంగా విధానసభకు బాధ్యత వహిస్తారు. 
• మంత్రిమండలికి ముఖ్యమంత్రి నాయకుడు. శాసనసభ పరిధిలోని అంశాలపై లెఫ్టినెంట్​ గవర్నర్​కు సలహాలు ఇవ్వడం ఇతని బాధ్యత.
• ఏదైనా అంశంపై మంత్రిమండలికి, లెఫ్టినెంట్​ గవర్నర్​కు అభిప్రాయ భేదం వస్తే గవర్నర్​ ఆ విషయాన్ని రాష్ట్రపతికి తెలియజేసి ఆయన ఆదేశం మేరకు నడుచుకోవాలసి ఉంటుంది. 
• రాష్ట్రపతి ఆదేశం అందేలోగా ఏవైనా తక్షణ చర్యలు తీసుకోవాల్సిన అవసరం ఉందని లెఫ్టినెంట్​ గవర్నర్​ భావించినట్లయితే అలాంటి చర్యలు తీసుకునే అధికారం లెఫ్టినెంట్​ గవర్నర్​కు ఉంటుంది. 
• ఆర్టికల్​ 239ఏఏ(5) ప్రకారం ముఖ్యమంత్రిని రాష్ట్రపతి నియమిస్తారు. సీఎం సలహా మేరకు ఇతర మంత్రులను కూడా రాష్ట్రపతి నియమిస్తాడు. రాష్ట్రపతి ఇష్టం మేరకు మంత్రులు తమ పదవుల్లో కొనసాగుతారు.
• ఆర్టికల్​ 239ఏబీ(బి) ప్రకారం జాతీయ రాజధాని ప్రాంత సక్రమ పరిపాలనకు, జాతీయ రాజధాని భూభాగాన్ని పాలించడానికి అవసరమైన, ఉపయోగకరమైన చర్యలను రాష్ట్రపతి చేపట్టవచ్చు.

లెఫ్టినెంట్​ గవర్నర్​ వివాదం

ఢిల్లీలో ఉన్నతాధికారుల నియామకాల విషయంలో లెఫ్టినెంట్​ గవర్నర్​కు పూర్తిస్థాయి అధికారాలు కల్పిస్తూ కేంద్ర ప్రభుత్వం 2015లో నోటిఫికేషన్​ జారీ చేసింది. దీన్ని ముఖ్యమంత్రి కేజ్రీవాల్​ ఢిల్లీ హైకోర్టులో సవాల్​ చేశారు. కేంద్రపాలిత ప్రాంతమైన ఢిల్లీలో పాలనాధిపతి లెఫ్టినెంట్​ గవర్నరే అని ఢిల్లీ హైకోర్టు 2016న తీర్పు వెలువరించింది. హైకోర్టు తీర్పును కేజ్రీవాల్​ సుప్రీంకోర్టులో సవాల్​ చేశారు. స్వతంత్రంగా నిర్ణయాలు తీసుకునే అధికారం లెఫ్టినెంట్​ గవర్నర్​కు లేదు. మంత్రిమండలి సలహా మేరకు ఆయన నడుచుకోవాలని సుప్రీంకోర్టు 2018, జులైలో తీర్పు చెప్పింది.