ఎత్తిపోతల పథకాలతో.. సాగునీటి భద్రత సాధ్యమేనా?

ఉమ్మడి ఆంధ్రప్రదేశ్ రాష్ట్రంలో మొదలు అయిన ఈ ఎత్తిపోతల పథకాలు ప్రత్యేక తెలంగాణా రాష్ట్రం వచ్చినాక సాగు నీటిభద్రతకు ఏకైకమార్గంగా పరిణమించాయి.  సహజ నీటి వ్యవస్థ ధ్వంసం, నీటి వనరుల కబ్జా, ఉన్న నీరు కలుషితం, పెద్ద ఆనకట్టలు, వర్షపాతంలో తీవ్ర మార్పులు, రాజకీయ లక్ష్యాలు తదితర కారణాల నేపథ్యంలో ఎత్తిపోతల పథకాలు పరిష్కారంగా భావిస్తున్నారు.  

కానీ,  ప్రకృతిని, స్థానిక పర్యావరణాన్ని, అడవులను ధ్వంసం చేస్తే సహజ నీటి వ్యవస్థలో కూడా మార్పులు వస్తాయి.  వర్షాధారిత ప్రాంతం అని చెబుతూ.. వర్షాన్ని ఒడిసిపట్టుకుని నిలవచేసే ప్రక్రియకు దోహదపడే  సంప్రదాయ నీటి వనరులైన.. చెరువులు, కుంటలు, వాగులు, గుట్టలను ‘అభివృద్ధి’ పేరిట మార్చుతున్నారు.  

నీరు తెస్తాం, ఆధునిక భగీరథులం అని  దూర ఆలోచనలు చేయకుండా, విస్తృత సంప్రదింపులు లేకుండా రాజకీయ లబ్ధికోసం నీటి ప్రాజెక్టులు చేపడుతున్నారు పాలకులు.  ఈ జాడ్యం ఎక్కువగా మహారాష్ట్ర,  ఆంధ్రప్రదేశ్, తెలంగాణలో కనపడుతుండగా... ఇతర రాష్ట్రాలలోనూ లేకపోలేదు. 

సాగునీటి ప్రాజెక్టులు కొత్తవి కట్టి కొత్త ఆయకట్టు హామీల మీద ప్రభుత్వ పెట్టుబడులు ఒక రకంకాగా,  ఆయకట్టు స్థిరీకరణ పేరు మీద ఉన్న ప్రాజెక్టుల మీద మళ్లించి పెట్టుబడులకు అనుమతులు ఇవ్వడం ఇంకొక రకమైన ‘అభివృద్ధి’ మోసం.  ప్రతి ప్రాజెక్టు ప్రణాళిక సమయంలో ఆయకట్టు అంచనా వేస్తారు. ఆ ఆయకట్టు అంచనాలను ఏనాడూ థర్డ్ పార్టీ అసెస్మెంట్ చేయలేదు. 

కాళేశ్వరం అనే గంపగుత్త ప్రాజెక్టులో ఉన్న వివిధ ఉప-ప్రాజెక్టుల ఆయకట్టు రకరకాలుగా మారింది.  ఆనకట్ట ఎత్తు, స్థానిక భౌగోళిక పరిస్థితులను బట్టి రిజర్వాయర్ విస్తీర్ణం శాస్త్రీయంగా చేస్తున్నా, భూసేకరణ భారం తగ్గించుకోవడానికి ఈ ‘లెక్కలలో’ కూడా అనేక అవకతవకలు చూస్తున్నాం.  మేడిగడ్డ బ్యాక్ వాటర్ వల్ల నష్టపోతున్న గ్రామస్తులకు సరి అయిన సమాధానం ఇచ్చిన నాథుడే లేదు.  అవినీతి వ్యవస్థకు ప్రతి భారీ ప్రాజెక్టు ఒక ఇంధనంగా మారింది.

సాగునీటి అప్పులు 

ఉమ్మడి ఆంధ్ర ప్రదేశ్ రాష్ట్రంలో 2010-11 నుంచి 2014-15 మధ్య రాష్ట్రంలో సాగునీటి ప్రాజెక్టుల మీద ఖర్చు రూ.44,584.89 కాగా కేవలం ప్రాణహిత – చేవెళ్లపథకం మీద రూ.8,669.01 కోట్లు ఖర్చు అయ్యింది. ఈ ఖర్చుతో చేసిన పనులను పూర్తిగా నిర్లక్ష్యం చేసింది  తెలంగాణ మొదటి ప్రభుత్వం.  కాలువలు తవ్వి ఉండవచ్చు, ఇతర నిర్మాణాలు చేసి ఉండవచ్చు. 

2008-09లో సాగునీటికి ఇచ్చిన బడ్జెట్ రూ.16,500 కోట్లు. ప్రణాళిక పద్దులో దాదాపు 34 శాతం 27 ప్రాజెక్టుల ద్వారా 16.18 లక్షల ఎకరాలకు అదనపు నీటిపారుదల, 16.66 లక్షల స్థిరీకరణ.  తెలంగాణాలో 2014-15 నుంచి 2022-23 మధ్య సాగు నీటికి చేసిన ఖర్చు రూ.1,05,600.95 కోట్లు.  

వార్షిక బడ్జెట్ ద్వారా  కేటాయించిన సొమ్ము 2014-15 నుంచి 2024-25 మధ్య సాగు నీటికి చేసిన కేటాయింపుల మొత్తం రూ.2,00,777.55 కోట్లు. ప్రభుత్వం విడుదల చేసిన నివేదిక ప్రకారం డిసెంబర్, 2023 నాటికి  సాగునీటి కోసం చేసిన అప్పులు రూ.88,651 కోట్లు.

రాష్ట్రం ఏర్పడకముందు సాగునీటి పారుదల భద్రతకు అనుకున్న లక్ష్యం మొత్తం 127.58 లక్షల ఎకరాలలో,  2014కు ముందు రూ.54,233.86 కోట్ల ఖర్చుతో  57.79 లక్షల ఎకరాలకు నీరు అందిస్తే,  ఒక ఎకరాకు అయిన ఖర్చు రూ.93,846.44-.  

కాగా,  రాష్ట్రం ఏర్పడిన తర్వాత అదనంగా 15.81 లక్షల ఎకరాలకు చేసిన ఖర్చు  రూ.2,01,664.06 కోట్లు. - ఎకరాకు అయిన  ఖర్చు రూ.12,75,547.  అంతకంతకు భారీ సాగునీటి ప్రాజెక్టుల సగటు ఎకరా ఖర్చు పెరుగుతున్నది.  ఇంకా అభివృద్ధి చేయాల్సిన 53.98 లక్షల ఎకరాలు మిగిలి ఉన్నాయి.  

నీటి భద్రత సాధించిన ఆయకట్టు ఒక కనికట్టు. ప్రభుత్వం చూపెడుతున్న లెక్కలలో పెద్ద,  ప్రధాన ప్రాజెక్టుల మీద పెట్టిన ఖర్చు ఎక్కువ.  ఆ మేరకు, మధ్యస్థ ప్రాజెక్టుల  కింద 4.86 లక్షల ఎకరాలు (3.81%), చిన్న ప్రాజెక్టులు, నీటిపారుదల ట్యాంకులు, నీటి వనరులు 25.71 లక్షల ఎకరాలు (20.15%), చిన్న లిఫ్ట్​లు (ఐడీసీ పథకాలు) కింద 5.22 లక్షల ఎకరాలు తీసేస్తే పెద్ద ప్రాజెక్టుల కింద అభివృద్ధి చేసిన ఆయకట్టు ఖర్చు ఇంకా పెరుగుతుంది. 

సాగునీటి లభ్యత ఎంత?

గిరి వికాసం పేరు మీద చిన్న, సన్నకారు ఎస్టీ రైతుల బీడు, సాగు చేయలేని వ్యవసాయ భూములకు నీటిపారుదల సౌకర్యాలను అందించడం, స్థిరమైన వ్యవసాయ అభివృద్ధి కోసం వాటిని సాగు, ఉత్పాదక భూములుగా మార్చేందుకు 2023-24లో,  4,167 ఎస్టీ రైతుల యాజమాన్యంలోని 12,343 ఎకరాల భూమి మీద రూ.43.06 కోట్లు ఖర్చు చేశారు.  

సగటు ఎకరాకు అయిన ఖర్చు రూ.34,886- మాత్రమే. ఈ రకమైన వసతి వల్ల సాగునీటి లభ్యత ఎంత సుస్థిరంగా, నిరంతరంగా ఉన్నదో వివరాలు సూక్ష్మంగా పరిశీలిస్తే తప్ప తెలియదు.  తెలంగాణా ప్రభుత్వ నివేదికలలో సాగు చేస్తున్న భూముల విస్తీర్ణం పెరుగుతున్నట్టు లెక్కలు చూపెడుతున్నారు. 

2020లో రాష్ట్ర నివేదికలో నికర పంటల విస్తీర్ణం (చేపల పెంపకంతో సహా) 46.60 లక్షల హెక్టార్లు. 2024 నివేదికలో నికర పంటల విస్తీర్ణం (చేపల పెంపకంతో సహా) 58.97 లక్షల హెక్టార్లు.. అంటే నాలుగు ఏండ్లలో పెరిగింది 12.37 లక్షల హెక్టార్లు (30.56 లక్షల ఎకరాలు).   

2011–-12 నుంచి ఆగస్టు 2024 నాటికి పంటల ద్వారా  రాష్ట్ర స్థాయిలో  పెరిగిన స్థూల విలువ మూడింతలు మాత్రమే పెరిగింది.  ఇందులో రూపాయి విలువ మార్పు తీసుకుంటే ఇంకా తగ్గుతుంది.  వ్యవసాయ భూమి విస్తీర్ణం పెరుగుదల అనుమానాస్పదమే.  

ఈ లెక్క  పరిగణనలోనికి తీసుకున్నా  కూడా ఎకరాకు అయిన ఖర్చు రూ.6 లక్షలపైనే.  ఏతావాత పెద్ద సాగునీటి ప్రాజెక్టుల వలన ఖర్చు విపరీతంగా పెరుగుతుంది. ఇంత ఖర్చు చేసిన తరువాత కూడా నీటి లభ్యత అయోమయం. 

చతుర్విధ జలప్రక్రియతో సత్ఫలితాలు

 తెలంగాణాలోనే  జహీరాబాద్ దగ్గర  గొట్టిగారిపల్లి గ్రామంలో ఎకరాకు కేవలం రూ.5 వేలు ఖర్చు పెట్టి నిరంతరంగా నీళ్ళు అందించే వ్యవస్థ దాదాపు 20 ఏండ్ల క్రితమే పునఃప్రతిష్ట జరిగింది. 2001–-02 నుంచి మొదలు పెట్టిన ఈ ప్రాజెక్టు అనతికాలంలోనే సత్ఫలితాలు ఇచ్చింది. 

చతుర్విధ జలప్రక్రియలో ప్రకృతి, అడవి, చెట్లు, గడ్డి మైదానాలు, పచ్చదనం పునరుద్ధరణ కీలకం.  రాష్ట్ర ఖజానా లోటు ఉన్న పరిస్థితులలో మన దగ్గర విజయవంతంగా సాధించిన చతుర్విధ జలప్రక్రియ మీద ఇప్పటి తెలంగాణా ప్రభుత్వం దృష్టి పెట్టాల్సిన అవసరం ఎంతైనా ఉన్నది. 

గత పదేండ్లలో ఈ ప్రక్రియ చేపట్టి ఉంటే రూ.4,584 కోట్ల ఖర్చుతోనే 30.56 లక్షల ఎకరాలకు సుస్థిరంగా నీరు అందించే వ్యవస్థ రూపుదిద్దుకుని నీటి లభ్యత పెరిగేది.  భారీ సాగు నీటి ప్రాజెక్టుల వల్ల తెలంగాణా రాష్ట్రం అనేక విధాలుగా నష్టపోయింది. పెరుగుతున్న పుడమి ఉష్ణోగ్రతలకు విరుగుడు కూడా ఈ చతుర్విధ జల వ్యవస్థ పునరుద్ధరణలో ఉన్నది. 

• తెలంగాణా ఇరిగేషన్ (రూ.కోట్లలో)

సంవత్సరం    కేటాయింపులు    అయిన ఖర్చు
2014-15    రూ. 5,115.91    రూ. 8,026.6
2015-16    రూ.11,674.35    రూ. 10,910.14
2016-17    రూ. 26,581.55    రూ.15,427.54
2017-18    రూ.24,961.13    రూ.12,979.26
2018-19    రూ.24,969.21    రూ. 9,422.17
2019-20    రూ. 8,356.43    రూ.10,520.68
2020-21    రూ.10,968.48    రూ.11,352.84
2021-22    రూ. 16,905.20    రూ. 15,703.51
2022-23    రూ. 22,637.83    రూ.19,284.81
2023-24    రూ. 26,446.98    -
 2024-2    రూ. 22,160.48    -
 మొత్తం    రూ.200,777.55    రూ.105,600.95

- డా. దొంతి నరసింహారెడ్డి, పాలసీ ఎనలిస్ట్​