భారతదేశంలో గిరిజన ఉద్యమాలు పలు కారణాలతో ఉద్భవించాయి. బ్రిటిష్ పరిపాలనా కాలంలో బ్రిటిష్ నియంతృత్వ వైఖరికి, దోపిడీకి, అణచివేతకు, గిరిజన వ్యతిరేక విధానాలకు నిరసనగా గిరిజనోద్యమాలు ఉద్భవించి కొనసాగాయి. గిరిజన సమూహాలు తమ సంస్కృతిని కాపాడుకునేందుకు, తమ గిరిజన సామాజిక, రాజకీయ వ్యవస్థాపనను పున: స్థాపించుకోవడానికి వివిధ ప్రాంతాల్లో అనేక గిరిజనోద్యమాలు తలెత్తాయి. స్వాతంత్ర్యానంతర కాలంలో భారత ప్రభుత్వం ప్రవేశపెట్టిన వివిధ ఆర్థిక విధానల వల్ల తమ ఉనికిని, గుర్తింపును కోల్పోతామేమోననే భయాందోళనలు గిరిజన సమూహాల్లో ఏర్పడ్డాయి. ఆ భయాందోళనల పర్యవసానంగా ఎన్నో ఉద్యమాలు తలెత్తాయి. కొన్ని తెగల్లో సామాజిక, మతపరమైన కారణాల వల్ల కూడా ఉద్యమాలు బయల్దేరాయి. కొన్ని ముఖ్యమైన గిరిజన, ఆదివాసీ ఉద్యమాల గురించి తెలుసుకుందాం.
రంప తిరుగుబాటు
ఆంధ్రప్రదేశ్లో ఆదివాసీల సమస్యలు వందల సంవత్సరాలుగా కొనసాగుతున్నది. ఆదివాసీలు బ్రిటిష్ పాలకులకు, వారి అండతో దోపిడీ సాగించిన భూస్వాములు, వడ్డీ వ్యాపారస్తులు, ముస్తాదారులకు వ్యతిరేకంగా పోరాటాలు సాగించారు. మొదటిసారి 1802–1803వ సంవత్సరంలో ప్రస్తుతం తూర్పుగోదావరి జిల్లా చోడవరం తాలుకాలో ఉన్న రంప ప్రాంతంలో రామభూపతి నాయకత్వంలో కోయ తిరుగుబాటు జరిగింది.
భిల్లు ఆదివాసీ తిరుగుబాటు
భిల్లు జాతికి చెందిన ఆదివాసీలు గుజరాత్లోని సూరత్, పడమటి ఖాందేశ్లో తపతి నదీలోయ ప్రాంతాల్లో ఎక్కువగా ఉన్నారు. 1800 నుంచి మరాఠా పాలనలో భిల్లులు హింసాకాండకు గురయ్యారు. 1809లో భిల్లులు సమూహాలుగా ఏర్పడి మరాఠా పాలకులకు వ్యతిరేకంగా ఆ తర్వాత బ్రిటిష్ ప్రభుత్వానికి వ్యతిరేకంగా తిరుగుబాట్లు చేశారు.
సంతాల్ తిరుగుబాటు
సంతాల్ తిరుగుబాటు బ్రిటిష్ పాలకులకు వ్యతిరేకంగా 1885లో జరిగింది. సంతాల్లు నివసించే ప్రాంతాన్ని సంతాల్ పరిగణాలుగా పేర్కొనేవారు. ఈ ప్రాంతం బెంగాల్, బిహార్, ఒరిస్సా రాష్ట్రాల్లో విస్తరించి ఉంది. 1793లో బ్రిటిష్ వారు ప్రవేశపెట్టిన శాశ్వత జమిందారీ పద్ధతి, సంతాల్లు తరతరాలుగా అడవిని చదును చేసి సాగు చేసుకుంటున్న భూములను జమీందార్ల పరం చేసింది. సంతాల్ గ్రామాల్లోకి బెంగాలీ వర్తకులు ప్రవేశించి అధిక వడ్డీలకు అప్పులు ఇచ్చి, బాకీ కింద సంతాల్ల భూములను స్వాధీనం చేసుకున్నారు. వీటికి వ్యతిరేకంగా 1811, 1820, 1921 సంవత్సరాల్లో అనేక చోట్ల సంతాల్లు తిరుగుబాట్లు చేశారు.
మన్యం తిరుగుబాటు
విశాఖపట్నం, తూర్పుగోదావరి జిల్లాల్లో ఆంగ్లేయుల దోపిడీ విధానలకు వ్యతిరేకంగా 1922–24ల మధ్యకాలంలో అల్లూరి సీతారామరాజు నాయకత్వంలో మన్యం గిరిజనులు సాయుధం పోరాటం చేశారు. తూర్పు గోదావరి జిల్లా ఏజెన్సీ ప్రాంతంలో బ్రిటిష్ పాలకుల అండతో జమీందార్లు, ముస్తార్లు, పోలీసులు కోయ, కొండరెడ్లపై విపరీతంగా పన్నులు విధించుతూ బ్రిటిష్ ప్రభుత్వం రోడ్డు నిర్మాణ పని కోసం గిరిజనులతో బలవంతంగా శ్రమ చేయించాలని ప్రయత్నించడంతో వీరందరిలో పేరుకుపోయిన అసంతృప్తి తిరుగుబాటుకు దారి తీసింది.
తెభాగా గిరిజన రైతాంగ పోరాటం
తెభాగా పోరాటం భూస్వాములకు రైతులు చెల్లించే పంట వాటాను సగం నుంచి మూడవ వంతుకు తగ్గించాలన్న డిమాండ్తో 1946 సెప్టెంబర్లో ఉద్యమం ప్రారంభమైంది. ఉత్తర్ బెంగాల్లోని దీనాపూర్ – రంగాపూర్లో ప్రారంభమై, ఒక గ్రామం నుంచి మరో గ్రామానికి వ్యాపించి దాదాపు 24 పరగణాల వరకు విస్తరించింది. ఈ పోరాటంలో ప్రధానంగా హజాంగ్లనే ఆదివాసీలు, సంతాల్ రైతులు పాల్గొన్నారు. ఈ పోరాటానికి అవిభక్త కమ్యూనిస్ట్ పార్టీ ఆధ్వర్యంలో ఉన్న కిసాన్ సభ నాయకత్వం వహించింది.
వర్లీ తిరుగుబాటు
మహారాష్ట్ర కోస్తా జిల్లా అయిన థానాలో ఎక్కువ సంఖ్యలో వర్లీలు నివసిస్తున్నారు. వర్లీల ప్రధాన వృత్తి వ్యవసాయం. మిగతా అన్ని ప్రాంతాల్లో మాదిరిగానే భూస్వాములు వారి భూములను లాక్కొని వారిని వ్యవసాయ కూలీలుగా దిగజార్చారు. 1944లో రెండో ప్రపంచ యుద్ధం ప్రభావం వల్ల నిత్యావసరాల ధరలు విపరీతంగా పెరిగాయి. కానీ వర్లీలకు చెల్లించే వేతనాల్లో పెరుగుదల లేకపోవడంతో వర్లీల జీవన పరిస్థితులు పూర్తిగా దిగజారాయి. ఇలాంటి పరిస్థితుల్లో అమానుషమైన దోపిడీ నుంచి విముక్తి పొందడానికి వర్లీలు వేతనాలు పెంచాలనే డిమాండ్తో పోరాటం చేశారు. వర్లీల పోరాటం కూడా కిసాన్ సభ నాయకత్వంలోనే జరిగింది.
ఖోండుల తిరుగుబాటు
ఈ ఉద్యమం ప్రధానంగా బ్రిటీష్ ప్రభుత్వం తమ ఆచార, వ్యవహారాల్లో జోక్యం చేసుకుంటోందని ఒడిశాలోని ఖోండులు తిరుగుబాటు ప్రారంభించారు. 1837లో ఖోండమల్ అనే ప్రాంతంలో నరబలి ఆచారాన్ని, శిశు హత్యలను నిషేధిస్తూ చట్టం చేశారు. ఈ ఖోండమల్ సమీపంలో బోధ్, దసపల్లా రాజుల సహకారంతో ఖోండ్ల వద్ద బలికి సిద్ధంగా ఉన్న బందీలను విడిపించారు. ఈ నరబలులను ఆపాలని బ్రిటిష్ ప్రభుత్వం ఖుర్దా, బాలాసోర్ రాజ్యాల సైన్యానికి హిక్స్ అనే వ్యక్తిని కమాండర్ హోదాలో నియమించింది. 1845లో శిశు హత్యలు, నరబలుల నిషేధానికి ఒక ప్రత్యేక ఏజెన్సీని ఏర్పాటు చేసి ఈ దురాచారం ఎక్కువ ఉన్న ప్రాంతమైన బోద్ ప్రాంతానికి మాక్ఫర్సన్ అనే వ్యక్తిని నియమించారు. అయితే 1846లో ఖోండ్లు అందరూ కలిసి ఒకసారి తిరుగుబాటు చేసి మాక్ఫర్సన్ వద్ద ఉన్న వారిని బలుల కోసం తీసుకెళ్లారు. 1846లో ఈ ఉద్యమం మరోసారి ఉద్ధృతమైంది. ఈసారి మాత్రం బ్రిటీష్ వారి ఆధిపత్యానికి వ్యతిరేకంగా సాగింది.
సర్ధార్ల తిరుగుబాటు
రెండో షా ఆలమ్ బెంగాల్, బిహార్, ఒరిస్సా దీవానీలకు 1765లో తూర్పు ఇండియా కంపెనీకి గ్రాంటుగా ఇచ్చాడు. ఇది ఆ ప్రాంతాల్లోని రాజుల, కుల పెద్దల అధికారానికి గొడ్డలిపెట్టు కావడంతో బిహార్ దీవానీలో భాగమైన చోటానాగ్పూర్ ప్రాంతంలో వారంతా తమ అనుచరులతో బ్రిటిష్ వారికి వ్యతిరేకంగా తిరుగుబాటు చేశారు. ఆదివాసి రాజులు, కుల పెద్దలను సర్ధార్లని పిలిచేవారు. వీరి నాయకత్వంలో తిరుగుబాటు జరిగింది. కాబట్టి దీనికి సర్ధార్ తిరుగుబాటు అని పేరు వచ్చింది.
బస్తర్ తిరుగుబాటు
బస్తర్ ప్రాంతంలో ప్రశాంతంగా జీవించే గోండుల జీవితాల్లోకి బ్రిటిష్ వారు ప్రవేశించారు. బనియాలు, రోహిల్లాలు తదితర గిరిజనేతరులు వడ్డీ వ్యాపారం ప్రారంభించి అమాయక గోండులతో ఆడుకుంటూ వారి ఆస్తులు, భూములు ఆక్రమించడం, బలవంతంగా గోండు స్త్రీలపై అత్యాచారాలు వంటి పనులు నిత్యకృత్యమయ్యాయి. దీనికి విసుగు చెందిన గోండులు బ్రిటిష్ వారికి, బనియాలు, రోహిల్లాలకు వ్యతిరేకంగా ఉద్యమాలు చేపట్టారు.
ఆదిలాబాద్ గోండుల తిరుగుబాటు
19వ శతాబ్దం చివరి వరకు గోండులు అడవిలో పోడు వ్యవసాయం చేసి, స్వేచ్ఛగా జీవించేవారు. 20వ శతాబ్దం ప్రారంభం నుంచి బ్రిటిష్ ప్రభుత్వం ప్రత్యక్షంగా తన అధీనంలో ఉన్న ప్రాంతాల్లోను, సామంతరాజుల ఏలుబడిలో ఉన్న ప్రాంతాల్లోను అటవీ చట్టాలను ప్రవేశపెట్టింది. తద్వారా గోండు రైతులపైన వివిధ రకాలైన పన్నులను విధించారు. ఈ పన్నులు చెల్లించకపోతే గోండు గూడాలు తగులబెట్టిపోయేవారు. పంట కల్లాల్లో ఉండగానే అంతకుముందు అప్పులిచ్చిన వ్యాపారులు బాకీ కింద బస్తాలకు బస్తాలు ధాన్యాన్ని తీసుకుపోయేవారు. ఇలాంటి పరిస్థితుల్లో కుమ్ర్ం భీం 1940లో గూడేలన్నీ తిరిగి గోండులను సమావేశపరిచి పోరాట మార్గాన్ని వివరించి చెప్పారు. ఈ విధంగా జోడేఘాట్ ప్రాంతంలో గోండులు కుమ్రం భీం నాయకత్వంలో తిరుగుబాటు చేశారు.
