కాశ్మీర్ విషయంలో ఎక్కడా తనకు సపోర్ట్ రాకపోయేసరికి… పాకిస్థాన్ కొత్తగా నీళ్ల తగాదాకి దిగింది. దాదాపు 60 ఏళ్ల క్రితం కుదిరిన ఇండస్ వాటర్ ఒప్పందాన్ని ఇండియా పట్టించుకోవడం లేదని ఆరోపిస్తోంది. ప్రపంచంలో ఎక్కడైనా దిగువకు నీళ్లు వదలడం లేదన్నదే పెద్ద వివాదం. చిత్రంగా పాకిస్థాన్ మాత్రం మాకు చెప్పకుండా నీళ్లు వదుల్తున్నారని గొడవ పెడుతోంది. మన దగ్గరున్నట్లుగా వాటర్ మేనేజ్మెంట్ ఆ దేశంలో లేదు. ఒప్పందం కింద దక్కిన వాటాలో 60 శాతం నీళ్లు వృధాగా అరేబియా సముద్రంలోకి వెళ్తున్నాయి.
ఇన్నాళ్లూ అఫ్ఘానిస్థాన్ను చూపించి అమెరికా దగ్గర; కాశ్మీర్ని చూపించి చైనా దగ్గర పబ్బం గడుపుకునేది పాకిస్థాన్. ఇప్పుడా అవకాశం లేకుండా పోయింది. జమ్మూ కాశ్మీర్పై ఐక్య రాజ్య సమితిలోనే దెబ్బ తిన్నది. కాశ్మీర్ని విడదీయడం మహా నేరం, ఘోరం అంటూ గుండెలు బాదుకున్నా వినేవాళ్లెవరూ కనిపించలేదు. దీంతో 1960 నాటి ఇండస్ నీళ్ల ఒప్పందాన్ని బయటకు తీసింది. ఈ ఒప్పందాన్ని ఇండియా పాటించట్లేదంటూ ఆరోపణలకు దిగింది. అయితే, ఏ విధంగా ఇండియా పాటించడం లేదో చెప్పడంలో పాక్ జల వనరుల మంత్రి ఫైసల్ వావ్దా నీళ్లు నమిలారు. ఇండియా తన రిజర్వాయర్లు నిండితే అదనపు నీళ్లను వదిలేస్తుంది. అవి నేరుగా పాకిస్థాన్ భూభాగంలోకి వెళ్తాయి. ‘ఈ విషయాన్ని మాకు ముందుగా చెప్పలేదు కాబట్టి, ఇండస్ వాటర్ ఒప్పందాన్ని ఇండియా పాటించనట్లే’ అన్నది పాక్ మంత్రి వావ్దా వాదన. ఇదొక చిత్రమైస వాదనగా ఇప్పటికే ప్రపంచ దేశాలు అంటున్నాయి. ఎక్కడైనా ఎగువన ఉన్న ప్రాంతం తమకు మిగిలిన నీళ్లను దిగువకు వదిలేయడం ఆనవాయితీ. దీనికోసం ప్రత్యేకంగా రివర్ బోర్డులు, వాటర్ కమిషన్ వంటివి పనిచేస్తుంటాయి. ఎప్పటికప్పుడు వర్షాలు, ఎగువ ప్రాంతపు రిజర్వాయర్ల పరిస్థితిని సమీక్షిస్తుంటాయి.
1947లో ఇండిపెండెన్స్ వచ్చిన రెండు నెలలకే కాశ్మీర్ని అడ్డం పెట్టుకుని ఇండియా మీదకు పాకిస్థాన్ కాలు దువ్వింది. అప్పట్లో కోల్డ్ వార్ సాగుతున్నందువల్ల అమెరికా మద్దతుగా నిలబడింది. కాలక్రమంలో అమెరికాకి ఆ అవసరం లేకపోయింది. అయితే, కాశ్మీర్ నుంచి పాకిస్థాన్కి వెళ్లే నీళ్ల విషయంలో తరచు తగాదా చోటు చేసుకునేది. పండిట్ నెహ్రూ హయాంలోనే రెండు దేశాల మధ్య నీళ్ల తగాదా రాకుండా ఒక ఒప్పందాన్ని కుదుర్చుకున్నారు. కరాచీలో కుదిరిన ఈ ఒప్పందంపై నెహ్రూ, అప్పటి పాక్ ప్రెసిడెంట్ ఆయూబ్ ఖాన్ సంతకాలు చేశారు. రెందు దేశాల మధ్య ప్రవహించే ఆరు నదుల్లో మూడింటిపై ఇండియాకి, మరో మూడు నదులపై పాకిస్థాన్కి కంట్రోల్ ఉంటుంది. ప్రధానమైన ఇండస్ నది పాక్ కంట్రోల్లో, సట్లెజ్ నది ఇండియా కంట్రోల్లోకి వచ్చాయి. మిగతావాటిల్లో చీనాబ్, జీలం నదులు పాకిస్థాన్ పరిధిలో; బియాస్, రావి నదులు ఇండియా పరిధిలో ఉన్నాయి. ఇండో–పాక్ దేశాలు తమకు ఒప్పందంద్వారా దక్కిన నీళ్లను వాడుకుని, తమ తమ రిజర్వాయర్లు నిండిన తర్వాత మిగతా నీళ్లను వదిలిపెట్టాలి. జీలం నదిపై పాక్ ఆక్రమిత కాశ్మీర్లోని మీర్పూర్ జిల్లాలో మల్టీపర్పస్ మంగళ డ్యామ్, ఇండస్ నదిపై పాకిస్థాన్ భూభాగంలోని ఖైబర్ పఖ్తుంక్వాలో తర్బెలా డ్యామ్ కట్టుకున్నారు. ఈ రెండు నదులపైనా, వాటిపై కట్టిన డ్యామ్లపైనా పాకిస్థాన్ పెత్తనమే సాగుతోంది. ఈ ఒప్పందం ఇంతకాలం ఎలాంటి ఇబ్బంది లేకుండా సాగిపోతోంది.
తాజా వివాదంలో ఇండస్ వాటర్ ఒప్పందాన్ని ఇండియా పట్టించుకోవడం లేదన్నది పాక్ వాదన. ఇది కిషన్గంగ హైడ్రోఎలక్ట్రిక్ ప్రాజెక్ట్కి చెందినది. జమ్మూ కాశ్మీర్లోని బందిపూర్ దగ్గర జీలం నది బేసిన్లోని కిషన్గంగ (నీలం) నదిపై దీనిని ఇండియా కట్టుకుంది. దీని కెపాసిటీ 330 మెగావాట్లు. పాక్ అధీనంలో ఉన్న జీలంపై నేరుగా కట్టకపోయినా, జీలం ఉపనదిపై కట్టినందువల్ల ఈ ప్రాజెక్టుపై పాక్ అభ్యంతరాలు చెప్పడం మొదలెట్టింది. ఇదొక్కటే కాకుండా, కిర్తాయ్–1, 2 ఫేజ్లు, సావల్కోట్, కెరుఎ, బుర్సార్, గిప్సా ప్రాజెక్టులపైకూడా పాకిస్థాన్ పదే పదే అభ్యంతరాలు చెబుతోంది. ఒప్పందానికి లోబడి ఇండస్, చీనాబ్, జీలం నదులపై ఇండియా ఎలాంటి ప్రాజెక్టులూ కట్టడం లేదు. వేసవిలో మంచు కరిగినప్పుడు ఆ ప్రవాహం పూర్తిగా పాక్లోకి వెళ్లిపోయేలా ట్రీటీలో ఒప్పుకున్నారు. అయితే, ఆ నీళ్లను ఒడిసిపట్టడంలో పాక్ పూర్తిగా ఫెయిలైంది. దీనితో పాకిస్థాన్కి దక్కే నీళ్లలో దాదాపు 60 శాతం వృధాగా సముద్రంలోకి వెళ్లిపోతున్నాయి. మన దగ్గర వాటర్ మేనేజ్మెంట్ జరిగినంత పద్ధతిగా పాక్లో జరగదు. ఆ దేశానికి వాటర్ రిసోర్సెస్ పుష్కలంగానే ఉన్నప్పటికీ, వాటిని నిల్వ చేసుకోవడానికి తగిన రిజర్వాయర్లు, డ్యామ్లు, బ్యారేజ్లు లేవు. ఆ దేశంలో మొత్తం అన్నీ కలిసి 150 మాత్రమే ఉన్నాయి. అవన్నీకూడా 1960–75 మధ్య కాలంలో కట్టినవే. మన దేశంలో 2012 నాటికే దాదాపు 3300 డ్యామ్లున్నాయి. మరో మూడొందల పైచిలుకు డ్యామ్లు వివిధ దశల్లో ఉన్నాయి.
కాగా, ఇండస్ ఒప్పందం ప్రకారం ఇండియా ఏటా పాక్ ఇండస్ వాటర్ కమిషనర్కి వరదలు, వర్షాలపై సమాచారం ఇవ్వాలి. ఏటా రెండుసార్లు సమావేశం జరపాలి. ప్రస్తుతం ఏడాదికొకసారే ఈ సమావేశం జరుగుతోంది. మే నెలలో లోక్సభ ఎన్నికలు జరిగినందువల్ల ఇండస్ వాటర్ ఒప్పందం భేటీ జరగలేదు. నిజానికి, రెగ్యులర్ వరదలపై పరస్పరం సమాచారమిచ్చుకోవాలన్న రూల్ ఏదీ ఒప్పందంలో లేదని, 1988లో అసాధారణ రీతిలో వరదలు రావడంతో ఈ రూల్ను చేర్చారని నిపుణులు చెబుతున్నారు. దీని కింద ఇండియా రావి, బియాస్, సట్లెజ్ నదుల్లో వరదలు, భారీ నీటి ప్రవాహం ఉన్నా లేకపోయినా రెగ్యులర్గా పాకిస్థాన్కి సమాచారం ఇస్తూనే ఉంది.
వాళ్లు వాడుకోరు..మళ్లించుకుంటే పోలా?
టిట్ ఫర్ టాట్ అనడానికి ఇండియా వాటర్ ఒప్పందాన్ని వాడుకుంటోంది. ఇప్పటివరకు ఈ ఒప్పందం కింద నీళ్ల మళ్లింపు జరగలేదు. రిజర్వాయర్లు నిండగానే పాకిస్థాన్కి వదిలేస్తున్నారు. ఇకపైన రావి, బియాస్, సట్లెజ్ నదుల్లో మిగులు నీళ్లను పంజాబ్, జమ్మూకాశ్మీర్ రాష్ట్రాలకు మళ్లించే ప్రాజెక్టు పనులు మొదలయ్యాయి.
పాకిస్థాన్ సంగతెలా ఉన్నా, ఇండియా మాత్రం తనకు ఒప్పందం కింద కేటాయించిన నీళ్లను పూర్తిగా వాడుకోవాలనుకుంటోంది. ఈ నిర్ణయం పుల్వామాలో మిలిటెంట్ దాడి చేసి, 40 మంది జవాన్లను పొట్టనబెట్టుకున్నప్పుడే తీసుకుంది. ఈ దాడికి పాల్పడ్డ జైష్–ఏ–మహమ్మద్ టెర్రర్ గ్రూప్ పాక్ నుంచే పనిచేస్తోంది. తాజాగా, జమ్మూ కాశ్మీర్ విషయంలో పాక్ చేస్తున్న హడావుడి చూశాక వేగంగా అమలు చేయాలనుకుంటోంది. ‘మా ప్రయారిటీల్లో ఇదే ముఖ్యమైంది’ అన్నారు కేంద్ర జల శక్తి మంత్రి గజేంద్ర సింగ్ షెకావత్. ఒప్పందం కిందకు వచ్చిన నదులకు క్యాచ్మెంట్ ఏరియాలో చాలా నీళ్లు వస్తున్నాయి. ఇవన్నీ పాకిస్థాన్కు పంపిస్తున్నారు. ఇకమీదట ఆ నీళ్లను ఎలా మన భూభాగంలోకి మళ్లించుకోవాలన్నదానిపై కసరత్తు మొదలుపెట్టారు. వర్షాలు పడని సీజన్లోనూ, వర్షాకాలంలోనూ క్యాచ్మెంట్ ఏరియాల నుంచి వచ్చే నీళ్లను వాడుకోవాలన్నది మోడీ సర్కారు ఉద్దేశం. ప్రస్తుతానికి ఇండియా పరిధిలోగల రిజర్వాయర్లన్నీ నిండగానే మిగులు నీళ్లను పాకిస్థాన్కి వదిలిపెడుతున్నారు. వీటిని రావి నదిలోకి మళ్లించే కార్యక్రమం మొదలైంది.
పుల్వామాలో దాడి జరగ్గానే… పాకిస్థాన్కి అన్ని విధాలా బుద్ధి చెప్పాలని మోడీ నిర్ణయించారు. కేవలం సైనిక చర్యకు పరిమితం కాకుండా, వేరే పద్ధతుల్లో అంటే.. వాణిజ్యం, వాటర్ పంపిణీ, దౌత్య చర్యలతో ఒత్తిడి తీసుకురావాలని అనుకున్నారు. ఇదివరకే పాక్కి ఇచ్చిన మోస్ట్ ఫేవర్డ్ నేషన్ స్టేటస్ని ఇండియా వెనక్కి తీసుకుంది. అక్కడి నుంచి వచ్చే సరుకులపై 200 శాతం దిగుమతి సుంకం విధించింది. ఐక్యరాజ్య సమితి సహా అన్ని అంతర్జాతీయ వేదికలపైనా టెర్రరిజానికి వ్యతిరేకంగా ఇండియా గట్టిగా మాట్లాడింది. పాక్ ప్రయత్నాలేవీ ఫలించకుండా అడ్డుకోగలిగింది. ఇప్పడు రావి, బియాస్ నదుల నుంచి పెద్ద మొత్తంలో వెళ్తున్న నీళ్లను పంజాబ్, జమ్మూ కాశ్మీర్ రాష్ట్రాలకు మళ్లించడానికి సన్నాహాలు మొదలెట్టింది.
గతంలో నిలిచిపోయిన షాపూర్కండి డ్యామ్లో పనులు ఆరంభించారు. 2014లో పంజాబ్లోని పఠాన్కోట్ జిల్లాలో 2,793 కోట్ల రూపాయలతో దీనిని తలపెట్టారు. సాగుకు, తాగడానికి నీళ్లను ఇవ్వడంతోపాటు 206 మెగావాట్ల కరెంట్కూడా ఈ డ్యామ్ద్వారా సాధించవచ్చు, ఈ పనులకు మధ్యలో ఆటంకమేర్పడింది. ఇప్పుడు మోడీ సర్కారు దీనిపై దృష్టి పెట్టింది.
